اهمیت و فواید حفظ قرآن کریم
ویژگی‌های قرآن و سفارش های پیوسته ی پیامبر اسلام (ص) درباره ی آن سبب شد تا این کتاب در سراسر زندگی مردم، راه یابد و همه چیز مسلمانان گردد؛ به ویژه آن که مؤمنان آن روزگار جز قرآن، کتابی نداشتند و تلاوت، حفظ، تعلیم و تعلم به آن اختصاص داشت.
حفظ قرآن همواره، به عنوان یک سنت و عبادت بزرگ، در میان مسلمانان مطرح بود و حتی پس از پدید آمدن صنعت چاپ نیز موقعیت خود را حفظ کرد. این امر در پرتو جایگاه والای قرآن و حفظ آن تحقق یافت؛ جایگاهی که می‌توان آن را در ابعاد مختلف زیر مورد بررسی قرار داد.
۱- حفظ قرآن در قرآن
قرآن درباره ی به خاطر سپاری کتاب خدا، تنها در یک جا سخن به میان آورده است.
آنجا که می‌فرماید: «و اذکرن ما یتلی فی بیوتکن من آیات الله و الحکمة ان الله کان لطیفا خبیرا»
حکمت و آیات الهی را که در خانه‌های شما تلاوت می‌شود، به خاطر بسپارید. (بدانید که) همانا خداوند مهربان و از همه آگاه است.
«ذکر» در این آیه در قبال نسیان (فراموشی) به معنای حفظ و به خاطر سپردن است. در تفسیر آیه دو احتمال داده شده، یکی آنچه که در متن ذکر شده است و دیگری این که ذکر به معنای شکر است. یعنی خدا را شکر کنید از این که خداوند شما (زنان پیامبر) را در خانه ی وحی قرار داده است. علامه طباطبایی تفسیر اول را پسندیده و دومی را ضعیف شمرده است. برای توضیح بیش تر به تفسیر المیزان و مجمع البیان ذیل آیه ی ۳۴ احزاب مراجعه شود.
خداوند متعال در این آیه و آیات قبل وظایفی را برای زنان پیامبر اسلام (ص) معین ساخته است. آخرین وظیفه در این آیه بیان شده است. به آنان سفارش می‌کند هرچه از کلام الهی در خانه هایتان نازل می‌شود؛ به خاطر بسپارید و آن‌ها را در زندگی خویش به کار ببندید.
این آیه در واقع ارزش حفظ قرآن را برای مسلمانان گوشزد می‌نماید. مخاطبان آیه، زنان رسول خدایند اما از آن جا که اساس شریعت بر حفظ قرآن و سنت پیامبر گرامی (ص) است، می‌توان گفت: در واقع مخاطب آیه گروهی خاص نیست و همه ی مسلمانان در تمسک به قرآن و سنت و حفظ آن شریکند.
۲ - حفظ قرآن در احادیث
معصومان (ع) در این باره سخنان بسیار دارند و در موارد مختلف به فراخور آگاهی و ایمان مخاطبان شان به آن اشاره کرده‌اند. گفتار پیشوایان دین نشان می‌دهد، حفظ قرآن چنان اهمیت دارد که بسیاری از مقام‌های معنوی جز به یاری آن به دست نمی‌آید. بخشی از این مقام‌ها عبارت است از:
۲.۱ - هم نشینی با فرشتگان
امام صادق (ع) می‌فرماید: 《الحافظ للقرءان العامل به مع السفرة الکرام البررة.》 - حافظ قرآنی که به آن عمل کند، با فرشتگان پیغامبر و نیک رفتار، هم نشین خواهد شد.
سخن امام صادق (ع) بر همراهی و هم نشینی حافظان و مفسران با سفیران گواهی می‌دهد. بی تردید وقتی دانشمندان و حافظان قرآن کاری شبیه فرشتگان و حاملان وحی انجام می‌دهند، با آن‌ها در یک جایگاه و رتبه قرار می‌گیرند.
۲.۲ - در شمار بزرگان امت جای گرفتن
امام صادق (ع) می‌فرماید: «اشراف امتی حملة القرءان و اصحاب اللیل.»
بزرگان امت من، قاریان و حافظان؛ ( «حملة القرآن» معنای گسترده‌ای دارد که شامل عالمان، مفسران، قاریان و حافظان می‌شود؛) و شب زنده داران هستند.
۲.۳ - ایمنی از عذاب الهی
امیر مؤمنان (ع) می‌فرماید: «اقرؤو القرآن و استظهروه فان الله تعالی لایعذب قلبا وعی القرآن.»
قرآن تلاوت کنید و آن را به خاطر سپارید؛ زیرا خداوند متعال دلی که قرآن در آن باشد عذاب نمی‌کند.
حفظ قرآن مجید و انس با آن، انسان را در مسیر عمل به وحی و بهره جستن از معارف آن قرار می‌دهد و در نتیجه از آتش دوزخ مصون می‌دارد.
پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «لوکان القرآن فی اهاب ما مسته النار.»
اگر قرآن در پوستی باشد، آتش بدان نخواهد رسید.
۲.۴ - آبادی قلب
رسول خدا (ص) می‌فرماید: «ان الذی لیس فی جوفه شیء من القرآن کالبیت الخراب.»
کسی که در درونش چیزی (سوره‌ای، آیه‌ای) از قرآن نباشد، مانند خانه ی ویران است. وقتی از حفظ قرآن سخن به میان می‌آید، نباید چنین تصور شود که منظور حفظ کل است. حفظ قرآن، هر مقدار، مقدور و ممکن باشد خوب است. در تاریخ اسلام می‌خوانیم هرکس سوره ی بقره و آل عمران را از حفظ داشت، نزد صحابه بزرگ شمرده می‌شد.
چنان که خانه ی ویران نزد مردم ارزش ندارد، دل تهی از آیات الهی نیز در نزد خداوند بی ارزش است. اساس شرافت و ارزش انسان‌ها تقوا و انس با قرآن است. روح مانند بدن به غذا نیاز دارد و غذای آن قرآن و معارف الهی است. دلی که از کلام وحی بی بهره باشد، مرده و چون خانه ی ویران است.
۲.۵ - مشمول آمرزش الهی
رسول خدا (ص) فرمود: «من قرأ القرآن عن حفظه ثم ظن ان الله تعالی لایغفره فهو ممن استهزء بآیات الله.»
کسی که قرآن را از حفظ بخواند و گمان کند خدای تعالی او را نمی‌آمرزد، در شمار کسانی که آیات الهی را به تمسخر گرفته‌اند، جای دارد.
۲.۶ - پاداش مضاعف
امام صادق (ع) فرمود: «ان الذی یعالج القرآن و یحفظه بمشقة منه و قلة حفظ له اجران.»
هرکس در فراگیری قرآن بکوشد و به سبب کمی حافظه آن را به سختی حفظ کند، دو پاداش دارد. (پاداشی برای حفظ آن و پاداشی برای تحمل سختی آن)
۲.۷ - پذیرفته شدن شفاعت
رسول خدا (ص) فرمود: «من قرأ القرآن حتی یستظهره و یحفظه ادخله الله الجنة و شفعه فی عشرة من اهل بیته کلهم قد وجببت لهم النار.»
هرکه (آن قدر) قرآن بخواند تا حفظ شود، خداوند او را به بهشت داخل خواهد کرد و شفاعتش را درباره ی ده تن از خانواده اش که آتش بر آن‌ها واجب شده، می‌پذیرد.
آری، قرآن در حق مؤمنان شفاعت می‌کند و آنان را به بهشت رهنمون می‌شود؛
عن النبی (ص): "ان القرآن شافع مشفع".
حافظ و حامل قرآن نیز چون قرآن توان شفاعت دارد.
البته شفاعت حافظان با قرآن تفاوت دارد. شفاعت قرآن فراگیر است؛ ولی شفاعت حافظ قرآن محدود بوده، تنها درباره ی خانواده اش و آن هم به تعداد انگشتان دست پذیرفته می‌شود.
۲.۸ - بالاترین درجات بهشت
رسول خدا (ص) فرمود: «عدد درج الجنة عدد آی القرآن فاذا دخل صاحب القرآن الجنة قیل له: ارقا و اقرء لکل آیة درجة فلا تکون فوق حافظ القرآن درجة.»
درجات بهشت به تعدد آیه های قرآن است. چون صاحب قرآن داخل بهشت شود، به وی می‌گویند: بخوان و بالا رو که هر آیه ای را درجه ای است. پس برتر از درجه ی حافظ قرآن درجه ای نیست.
۲.۹ - دریافت پاداش انبیا
رسول خدا (ص) فرمود: «یا سلمان... ان اکرم العباد الی الله بعد الانبیاء العلماء ثم حملة القرآن، یخرجون من الدنیا کما یخرج الانبیاء و یحشرون من قبورهم مع الانبیاء و یمرون علی الصراط مع الانبیاء و یاخذون ثواب الانبیاء.»
ای سلمان،... همانا بعد از انبیا بهترین بندگان نزد خداوند عالمانند و سپس قاریان و حافظان قرآن. آنان همانند انبیا از دنیا می‌روند، همراه آنان از گورها برانگیخته می‌شوند، در کنار آنان از صراط می‌گذرند و پاداش آن‌ها را (از خداوند) دریافت می‌کنند.
۳- حفظ قرآن در سیره
قاریان و حافظان قرآن نزد پیامبر اسلام (ص) و امیرمؤمنان (ع) جایگاهی والا داشتند و مورد احترام و تشویق مادی و معنوی آن بزرگان قرار می‌گرفتند.
بخشی از سیره ی آنان در این زمینه چنین است:
۳.۱- بخشش مجازات حافظان
در روزگار پیامبر (ص) و علی (ع) ، دانستن فنون قرائت و حفظ قرآن به تخفیف مجازات یا بخشش آن می‌انجامید؛
برای مثال مردی نزد علی (ع) آمد و به دزدی اعتراف کرد. حضرت پرسید: آیا چیزی از قرآن می‌دانی؟ پاسخ داد: آری، سوره ی بقره را به خاطر سپرده‌ام. حضرت فرمود: در مقابل این سوره دستت را به خودت بخشیدم و قطع نمی‌کنم.
اشعث بن قیس گفت: ای امیرمؤمنان، آیا حد الهی را تعطیل می‌کنی؟! حضرت فرمود: تو چه می‌دانی، اگر شاهدان بر جرم گواهی دهند، امام حق بخشش و تعطیل حدود الهی ندارد؛ اما این فرد به زیان خویش اعتراف کرده است. وقتی شاهدی بر گناهی گواهی نداد، امام حق دارد حد الهی را ببخشد و جاری نسازد.
تخفیف مجازات حافظان اکنون نیز در برخی از کشورهای اسلامی اجرا می‌شود. در کشور ما و نیز پاکستان زندانیانی که قرآن را حفظ می‌کنند، از تخفیفی ویژه برخوردار می‌شوند.
۳.۲ - حفظ قرآن در جایگاه مهریه
اهتمام به قرآن و حفظ آن در صدر اسلام چنان بود که یاد گرفتن سوره ای از قرآن مهریه ی زن مسلمان قرار می‌گرفت.
سهل بن سعد می‌گوید: زنی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: من خود را به خدا و رسولش بخشیدم.
حضرت فرمود: به زن نیاز ندارم.
مردی به رسول خدا (ص) گفت: او را به ازدواج من درآور.
حضرت فرمود: چیزی داری به وی دهی؟
مرد گفت: خیر.
حضرت فرمود: حتی انگشتری از فلز! مرد معذرت خواست.
حضرت پرسید: از قرآن چه می‌دانی؟
مرد پاسخ داد: سوره ی فلان و فلان و همین طور سوره‌هایی که حفظ بود، برشمرد.
حضرت فرمود: آیا می‌توانی از حفظ بخوانی؟ گفت: آری.
پیامبر (ص) فرمود: تو را به ازدواج او درآوردم، در برابر آنچه از قرآن به وی می‌آموزی!
۳.۳ - تقدم حافظان در صحنه‌های اجتماعی
در صدر اسلام، ملاک تقدم افراد در کارهای مهم و حساس اجتماعی دانستن قرائت و حفظ قرآن بود.
پیامبر اسلام (ص) قاریان و حافظان را به منصب‌هایی چون فرماندهی و امامت جماعت می‌گماشت.
در روایات چنان می‌خوانیم که نبی اکرم (ص) مقرر داشت هر مسلمانی بیش از دیگران قرآن فرا گرفته، گرد آورده یا حفظ کرده است، بر دیگران فرمان راند و بر مردگان نماز گزارد.
در جنگ احد وقتی خواستند پیکر شهیدان را به خاک سپارند، شهیدی که بیش تر می‌دانست، مقدم بود یا مدفن آن که آیات بیش تری به خاطر سپرده بود، نزدیک تر به حمزه قرار می‌دادند.
روزی پیامبر اسلام (ص) جمعی را به سفری می‌فرستاد، از آن‌ها پرسید: چقدر قرآن می‌دانید؟ یکی از آن‌ها ـ که از همه جوان تر بود ـ پاسخ داد: من سوره ی بقره و چند آیه ی دیگر از قرآن می‌دانم.
فرمود: بروید، این شخص سرپرست و امیر شما است. گفتند: شخصی که شما می‌فرمایید از همه جوان تر است! پیامبر (ص) فرمود: او سوره ی بقره را می‌داند.
در عصر نبوی، حفظ قرآن چنان اهمیت داشت که حتی غلامان حافظ نیز بر مردم عادی مقدم شمرده می‌شدند.
وقتی مهاجران به مدینه هجرت کردند، سالم غلام ابو حذیفه، به دلیل این که از همه به فنون قرائت و حفظ قرآن آشناتر بود، امامت جماعت آن‌ها را بر عهده داشت.
۳.۴ - اختصاص مستمری از بیت المال
قاریان و حافظان قرآن در مسائل مادی نیز از توجه ویژه برخوردار بودند و بخشی از بیت المال مسلمانان به آنان اختصاص داشت.
امیرمؤمنان (ع) فرمود: آن که اسلام را بپذیرد، فرمانبردار باشد و قرآن را قرائت و حفظ کند، هر سال دویست دینار از بیت المال بهره مند می‌شود؛ و اگر در دنیا به طور کامل به او داده نشود، روز قیامت ـ که نیاز بیش تری دارد ـ دریافت خواهد کرد.
(من دخل فی الاسلام طائعا و قرا القرآن ظاهرا فله فی کل سنة مائتا دینار فی بیت مال المسلمین، ان منع فی الدنیا اخذها یوم القیامة وافیة احوج ما یکون الیها.)
باید توجه داشت که عبارت «قرا القرآن ظاهرا» به معنای حفظ کردن قرآن است و این یک معنای کنایی است.
بنابراین، ترجمه ی این عبارت به «خواندن قرآن به طور آشکار» درست نمی‌نماید. چنان که برخی از مترجمان تفسیر مجمع البیان این گونه معنا کرده‌اند.
در منابع تاریخی چنان می‌خوانیم که امام علی (ع) برای آنان که قرآن قرائت می‌کردند، دوهزار دوهزار از بیت المال اختصاص می‌داد. (ان علینا فرض لمن قرا القرآن الفین، الفین.)
برخی از مراجع عظام مانند آیت‌الله العظمی گلپایگانی ـ قدس سره ـ و آیت‌الله صافی ـ دام ظله العالی ـ شهریه ای به حافظان قرآن اختصاص داده‌اند و در این زمینه، از سیره ی امیرمؤمنان (ع) پیروی کرده‌اند.
آیت‌الله العظمی گلپایگانی ـ قدس سره ـ در آغاز برقراری شهریه ی خویش اعلام کرد: هر طلبه‌ای که حافظ قرآن باشد، در هر رتبه ای که شهریه بگیرد، شهریه اش را دو برابر می‌کنم. او هم چنین برای تشویق حافظان کل کشور، (چه روحانی و چه غیر آن) زمانی دستور داد برای همه حقوق تعیین کنند.
بعد از رحلت وی، داماد گرانقدرش حضرت آیت‌الله صافی ـ دام ظله العالی ـ این سیره را دنبال کرد. او اکنون به طلبه‌هایی که حافظ قرآن باشند دو برابر شهریه می‌دهد. امروزه این حرکت در حوزه ی علمیه ی قم به صورت یک فرهنگ درآمده است.
شورای مدیریت حوزه حافظان قرآن را درجه بندی کرده است و برای حافظ ۵ جزء تا کل قرآن، به تناسب محفوظات، شهریه ی مخصوصی در نظر گرفته است.